अस्मितेच्या शोधात

  रूक्मिणीचे अंगण , काय नव्हते तिथे... वेगवेगळी झाडं, वेलींच्या महिरपी, फुलांची गर्द राई. सतत निरनिराळे प्रयोग करायची रूक्मिणी, गावभरच्या लेकीबाळी हक्कानं फुलं, पानं न्यायच्या. श्रावणातल्या मंगळागौरीला तर स्वतःच्या हाताने वेण्या माळून कौतुकाने द्यायची. अंगण आणि तिच हसू कायम फुललेले असायचं. पण घरामागच्या मोगऱ्यात तिचा विशेष जीव,किती पसरलाय... घरभर सुवास दरवळत असतो.        रूक्मिणी काळीसावळी जरा बुटकी म्हणावी अशी, तेल लावून एक वेणी व चापूनचोपून बसवलेली साधीशी फिक्कट रंगाची सुती साडी नेसलेली. पण कधीही गावातल्या कोणी तिला निराश व दूर्मुखलेलं बघितलं नाही. सतत हसतमुख, मदतीला तत्पर व पानाफुलांत, मळ्याच्या कामात गुंतलेली....            तिचं लहानपण हालाखीच्या म्हणता येईल इतक्या गरीबीत गेलं.. ती झाली तेव्हा आईबाबाला कोण आनंद झालेला. साध्याशा भाड्याच्या दोन खोल्यांच्या घरात हे तिघं आनंदाने रहायचे, पण रूक्मिणी आठ वर्षांची असताना, आई जिथं कामाला जायची तिथल्या गच्चीवरून पाय घसरून पडली आणि..... जिथे दोन वेळंच्या पोटाच्या भर...

        हृता        आज मला तोच दिवस आठवतोयं ज्यादिवशी तुला , तुझी आई व मी पहिल्यांदा 'देवी अहिल्याबाई होळकर' अनाथाश्रमात पहायला आलो होतो. तीन साडे तीन वर्षांची असशील, भेदरलेल्या डोळ्यांनी इकडेतिकडे बघत लाईनमधे एका ताईचा हात धरून टुकूटुकू बघत होतीस. तुझ्या आईला एक मिनिटही लागला नाही ओळखायला. तिने सरळ मिठीच मारली तुला. तुला बघताक्षणी तुझ्या प्रतिक्षेत काढलेली प्रदीर्घ वर्षे कुठे गळून पडली काय माहिती , काही आठवेनासं झालं. आईने व मी मिळून केलेले सगळे पेपरवर्क देऊन उरलेल्या औपचारिकता पूर्ण केल्या. आता दोन आठवडे ट्रान्झिशन मधे तुला घेऊन सगळे शहर फिरत तुझे तीन वर्षातले सगळे कौतुक करत फिरत होतो. नाही म्हणायला धाकधूकही होतच होती, तुला फक्त गुजराती यायचं तेही भीत भीत काहीसं अस्पष्ट बोलायचीस. छोटा शब्दकोश ताबडतोब घेऊन टाकला. पण तिथल्या संचालिका मालतीताईंच्या मते दत्तक मुलांपेक्षा आईवडील जास्त घाबरतात. त्यांच्यामते सगळ्यात अशक्त आणि किरकिरे मूल तू होतीस. आता तू थोडीच विश्वास ठेवणारेस, फार फोटोही नाहीत दाखवायला. तिथे तुला सगळे मिनी म्हणायचे , आईला ते नावच वाटल...

  कृष्णडोहाच्या पैलतीरी ** अंतिम चरण शरदपौर्णिमेच्या दुसऱ्याच दिवशी नारायणी परत जाणार आहे हे सख्यांना कळाल्यावर त्यांनी शरदपौर्णिमा नित्यापेक्षा अधिकच उत्साहाने साजरी करायचे ठरवले. त्यासाठी सर्वच सख्या स्वतःकडील सर्वात सुंदर वस्त्र व अलंकार नारायणीने परिधान करावा असा आग्रह देखील करू लागल्या. त्यांचे ते निष्पाप, निर्व्याज प्रेम पाहून नारायणीला गहिवरून आले. तिच्याकडे असलेल्या वस्त्रालंकारात ती संतुष्ट आहे हे त्यांना पटवून द्यायला तिला बरेच प्रयास करावे लागले. पुढचे दोन सप्ताहांत गुणवंती मावशीने तिला एकाही कामाला हात लावू दिला नाही. उलट गोडाधोडाचे भरवून खूप लाड पुरवले. याच काळात तिने तातांनी पाठवलेल्या वस्त्रांपैकी एक श्वेतशुभ्र वस्त्र निवडून त्याचा घागरा सीवन केला.दीपगौरिकेच्या आग्रहाप्रमाने त्याला चंदेरी-रजत रंगाचे काठही शिवले. शरदपौर्णिमेच्या रासाच्या कार्यक्रमात ह्या वस्त्रामुळे ती पौर्णिमेच्या चंद्रमासम लखलखणार होती. ह्या रासाच्या कार्यक्रमाला सर्वच लहानथोर वृन्दावनवासीला आमंत्रण होते. तशी शरदपौर्णिमेची परंपराच होती वृन्दावनात. नारायणी सुद्धा त्यांच्या इतक्याच उत्साहाने त्यात सहभ...

  कृष्णडोहाच्या पैलतीरी ** षष्ठम् चरण सर्व सख्या त्यांच्या भोजनसामग्रीचे वाडगे व स्वच्छ वस्त्राच्या गाठोडीत बांधलेल्या दशम्या घेऊन निर्धारित समयावर एकत्र निघाल्या.मुग्ध व मधुर हितगूज करत त्यांची नाजूक पावलं यमुनेच्या काठाकाठानी पडत होती. प्रत्येकीने चौघींना पुरेल इतकी शिदोरी घेतली होती. उत्साहाने जरा जास्तच घेतल्या गेले हे त्यांना बोलताना लक्षात आले. कुणी बालगोपाल दिसले तर त्यांच्यासह हा खाऊ वाटावा असे त्यांच्या मनात आले. सुचरितेच्या तातांनी तिला मथुरेहून नवीन वस्त्र आणले होते. चैत्र पौर्णिमेला आणले होते पण त्याचा घागरा सीवन करण्यात श्रावण उजाडला. पीत-हरी रंगाच्या घागऱ्याचे सर्व सख्यांनी कौतुक केले. त्यावर जपाकुसुमाच्या रंगाचे नक्षीकाम खूपच अप्रतिम जमले होते. यावरून कुणाला कुठला रंग आवडतो याची चर्चा सुरू झाली. त्याची कारणेही सांगण्यात येऊ लागली. तसे नारायणी म्हणाली, " मला तर श्वेतरंग सोडून सर्वच रंग आवडतात. कारण श्वेतरंग हा रंगच नाही मुळी तो तर रंगाचा असणारा अभाव आहे. नीलवर्ण मात्र मला विशेष प्रिय आहे. जर माझ्या मनाला रंग असता तर ते नीलवर्णी असते !" तसे दीपगौरिका म्हणाली , ...

  कृष्णडोहाच्या पैलतीरी ** पंचम चरण त्या विचारांनी तिच्या हस्तांनाही वेग दिला. सकाळची कामं भराभर आटोपली पण मध्यान्ह काही होईना ! मगं गुणवंती मावशीला अजून कार्य सांगण्यासाठी टुमणे लावले, व लोणी काढायचे काम कमळेकडून आग्रहाने स्वतःकडे घेतले. मावशीला ही चलबिचल लक्षात येऊन त्या म्हणाल्याही "अगं तुझी आजची कार्यसंपन्न करण्याची गती बघता तू तर पहाता पहाता भांडभर नवनीत काढशील किंवा तेच भयाने तरंगायला लागेल क्षणभरात !" या मावशीच्या बोलण्यावर कमळेला फिसकन् हसू आले . तशी मावशी कमळेला कृतककोपाने म्हणाली " तू बरं हसतेस गं , तुला तर कल्पांत लागला असता तरी आम्हाला लोणी काही मिळाले नसते. " तशी कमळा नारायणीला म्हणाली, " तुम्ही आलात हे बरेच झाले ताई , घराला घरपण आले, कडुनिंबाच्या रसासारखे तुमच्या मावशीचे बोलणे मला कमी ऐकावे लागते आताशी. तुम्ही गेल्यावर तुमच्या मावशीचा नाही तर माझाच हात मोडल्यासारखं वाटणारे मला ." ह्या सगळ्या संभाषणात नारायणी होतीच कुठे , तिचे मन पुनःपुन्हा कालच्या स्मृतींमध्ये रमत होते. शेवटी एकदाची मध्यान्ह झाली . मावशीला सांगून नारायणी भराभरा पावलं यमुनेकाठ...

  कृष्णडोहाच्या पैलतीरी ** चतुर्थ चरण आता नारायणी वृन्दावनात रूळायला सुरवात झाली. तिच्या मनाप्रमाणे तिने तिची दिनचर्याही करून टाकली . त्यातील बराचसा वेळ सख्यांसोबत यमुनेकाठी जायचा. सकाळ सगळी मावशीला घरकामात मदत करण्यात जायची. नवीन नवीन पाककलेतील धडे घेण्यात व देण्यातही अर्थात हे मावशीचे मत होते. देवदत्त काकाश्री गायीवासरांच्या काळजी घेण्याबाबत बराच अभ्यास घ्यायचे. दर पौर्णिमेला भरणाऱ्या मथुरेच्या बाजारी जाताना तिला काही नवे वस्त्र किंवा अलंकार हवे असल्यास आवर्जून सांगावे असेही ते म्हणायचे. आताशा या अल्पसंतुष्ट तरीही कसलीही तक्रार नसलेल्या वृन्दावनवासींसोबत राहून नारायणीलाही भौतिक गोष्टींचा मोह राहिला नव्हता. त्याशिवायही जीवन परिपूर्ण व प्रसन्न असू शकते हे लक्षात यायला लागले होते. चैत्र महिना बघता बघता सरला. वैशाखाचा उष्मा जाणवायला लागला. दिवसही दीर्घ झाले. वसंत ऋतूच्या स्थिरावण्याने यमुनेकाठचा परिसर अगदी बहरला होता. छोट्या कैऱ्या आता मोठ्या झाल्या होत्या. त्या खात खात गप्पा मारत आम्रवृक्षाखाली प्रतिदिन सुचरिता, नित्यप्रभा व दीपगौरिका नारायणीला भेटायच्या. लहानगे गोपाळ गाईवासरांसह पर...

  कृष्णडोहाच्या पैलतीरी ** तृतीय चरण नारायणी व मावशी शिळोप्याच्या गप्पा मारत बसल्या. मावशीने तिला फिरून सगळा वाडा दाखवला. वाडा खूप भव्य नव्हता पण अंगण चांगले प्रशस्त होते. उजव्या बाजूला पुष्कळ वेगवेगळ्या प्रकारची झाडं होती . जुई , मालती, वासंती , कदंब, केवडा, चंपा, वैजयंती व तुळस याने सर्व अंगण बहरले होते. डावीकडे गोठ्यात चार पाच पुष्ट गायी, वासरे व बैलजोडी होती. श्रीमंती नव्हती पण टापटीप व स्वच्छतेचा स्नेहस्पर्श होता. वाडा दुमजली होता. वरच्या मजल्यावर दोन मोठे कक्ष होते. एका कक्षाला लागूनच सज्जा होता. सज्जाच्या एका खांबाभोवती खालून वर चढत आलेला व तिथेच पसरलेला जुईचा वेल होता. सज्जात उभे राहिले असता दुरवर यमुनेची नागमोडी रेघ दिसायची. तो कक्ष नारायणीला आवडल्याचे गुणवंती मावशीला ध्यानात आल्यामुळे तिनेच नारायणीला तो कक्ष वापरावा असा आग्रह केला. नारायणीनेही आनंदाने त्याचा स्विकार केला. आपल्या श्रीहरीसाठी आधीपासूनच स्वच्छ असलेल्या भिंतीतल्या कोनाड्याला तिने अधिकच निर्मळ केले. तिथे श्रीहरीच्या मुर्तीची प्रतिष्ठापना केली. त्यासाठी तिने अंगणातील पुष्प व पर्ण आणून तो कोनाडा छान सजवला. तिने ...

  कृष्णडोहाच्या पैलतीरी ** द्वितीय चरण नारायणीच्या मनसरितेस मात्र पूर आला होता. मोठ्या कष्टाने तो तिला आवरावा लागला. तांबडे फुटायच्याही अर्धा प्रहर आधी ती सज्ज झाली होती. पुनःपुन्हा ती आपल्या कक्षातल्या भिंतींवरून हात फिरवत होती. त्यावर तिने व तिच्या मातेने काढलेले तिचे आवडते चित्र होते. फुलांच्या ताटव्यात बसलेली वीणावादन करणारी देवी श्री सरस्वती. त्यातल्या रंगांसाठी तिने आणि तिच्या मातेने रत्नपुरीहून कित्येक योजने दूर असलेल्या वनी जाऊन दुर्मिळ पुष्पे व पर्णं आणली होती. जाताना मातेच्या मधुर आवाजातील गीतं व सुभाषितं ऐकायला तिला फार फार आवडले होते. अश्या कित्येक गोष्टी होत्या तिच्या या घरात. तिची जुनी खेळणी होती. एक लाकडी हत्ती होता. जो ती दशवर्षाची असताना तातांनी तिच्यासाठी इशान्येकडील राज्यातून आणला होता. एक क्षण नारायणीला वाटलं देखिल घ्यावा का हत्ती सोबत. नकोच ते हत्तीवरच्या झुलीवरून हात फिरवतं ती मनाशी म्हणाली. काय काय नेऊ मी ती चित्राची भिंत, हा हत्ती का माझे सर्व घर, तात , सख्या की मत्प्रिय रत्नपुरी. त्यापेक्षा काहीच नको. मातेची जुनी शाल तेवढी घेतली तिने. त्यातली मायेची ऊब तिला...